Эканамічная гісторыя Першай сусветнай вайны

Эканамі́чная гісто́рыя Пе́ршай сусве́тнай вайне́ ахоплівае метады, якія выкарыстоўваліся ў часы Першай сусветнай вайны (1914—1918), а таксама звязаныя з такімі пасляваеннымі пытаннямі, як ваенныя даўгі і рэпарацыі. Яна таксама ахоплівае пытаніі эканамічнай мабілізацыі працоўнай сілы, прамысловасці і сельскай гаспадаркі, якая вяла да эканамічнага краху; метадаў эканамічнай вайны, такіх, як блакада Германіі.

Усе дзяржавы ў 1914 годзе чакалі кароткай вайны; ніхто не рабіў ніякіх эканамічных падрыхтовак да доўгай вайны, такіх як назапашванне харчавання або найважнейшай сыравіны. Чым даўжэй працягвалася вайна, тым больш пераваг атрымлівалі саюзнікі з іх больш буйной, глыбокай і універсальнай эканомікай і лепшым доступам да сусветных пастаўках. Як заключалі брытанскія гісторыкі-эканамісты Стывен Бродберы і Марк Гарысан, што калі на канец 1914 года ўсталявалася тупіковая сітуацыя: «Вялікая здольнасць саюзнікаў рызыкаваць, кампенсаваць страты і назапашваць пераважную колькасную перавагу ў канчатковым выніку павінна была павярнуць баланс супраць Германіі»^[1].

У саюзнікаў было значна больш патэнцыйных багаццяў, якія яны маглі выдаткаваць на вайну. Па адной з ацэнак (у доларах ЗША 1913 года) саюзнікі патрацілі на вайну 147 мільярдаў даляраў, а Цэнтральныя дзяржавы — усяго 61 мільярд даляраў. Сярод саюзнікаў Вялікабрытанія і яе імперыя выдаткавала 47 мільярдаў долараў і ЗША 27 мільярдаў долараў (Амерыка далучылася пасля пачатку вайны), а сярод Цэнтральных дзяржаў Германія выдаткавала 45 мільярдаў долараў^[2].

Татальная вайна запатрабавала татальнай мабілізацыі ўсіх рэсурсаў краін для дасягнення агульнай мэты. Людскія рэсурсы даводзілася накіроўваць на перадавую (усе дзяржавы, акрамя ЗША і Вялікабрытаніі, мелі вялікія падрыхтаваныя рэзервы, прызначаныя менавіта для гэтага). У тылу працоўную сілу давялося здымаць з меней неабходных відаў дзейнасці, якія былі раскошай падчас татальнай вайны. У прыватнасці, неабходна было стварыць шырокую ваенную прамысловасць, каб вырабляць снарады, стрэльбы, ваенныя караблі, уніформу, самалёты і розныя іншыя віды зброі, як старой, так і новай. Сельская гаспадарка павінна была забяспечваць харчаваннем і мірных жыхароў і салдат (некаторыя з якіх былі фермерамі, і іх трэба было замяніць жанчынамі, дзецьмі і старымі, якія цяпер выконвалі працу без дапамогі жывёл), а таксама коней для перавозкі харчоў. Транспарціроўка наогул была праблемай, асабліва калі Вялікабрытанія і Германія спрабавалі перахапіць гандлёвыя судны, якія накіроўваліся да ворага. Фінансы былі вялікім выклікам. Германія фінансавала Цэнтральныя дзяржавы. Вялікабрытанія фінансавала саюзнікаў да 1916 года, калі ў яе скончыліся грошы, і ёй давялося пазычыць у ЗША. ЗША ўзялі на сябе фінансаванне саюзнікаў ў 1917 годзе з пазыкамі, на выплатах якіх яны настойвалі пасля вайны. Перамогшыя саюзнікі спадзяваліся на рэпарацыі прайграўшай ў 1919 годзе Германіі, якія дазволяць ім часткова пакрыць іх выдаткі. Акрамя таго, важна было правесці мабілізацыю такім чынам, каб падтрымаць кароткатэрміновы давер народа, падтрымлівалася доўгатэрміновая ўлада палітычнага істэблішменту і захоўвалася доўгатэрміновае эканамічнае здароўе нацыі^[3].

Еўропа

Валавы ўнутраны прадукт (ВУП) па выніках вайны павялічыўся ў трох саюзнікаў (Вялікабрытаніі, Італіі і ЗША), але знізіўся ў Францыі і Расіі, у нейтральных Нідэрландах і ў трох асноўных Цэнтральных дзяржавах. Скарачэнне ВУП Аўстрыі, Расіі, Францыі і Асманскай імперыі дасягнула 30—40 %. У Аўстрыі, напрыклад, большасць свіней было забіта, таму мяса ў канцы вайны не было.

Заходні фронт хутка стабілізаваўся, застыўшы амаль без руху больш чым на некалькі сотняў метраў. Найбольшыя выдаткі з абодвух бакоў прыпадалі на артылерыйскія снарады, галоўную зброю вайны. Паколькі фронт быў вельмі ўстойлівым, абодва бакі пабудавалі складаныя чыгуначныя сеткі, якія дастаўлялі харчы ў межах 1 — 3 кіламетраў ад лініі фронту, з коннымі павозкамі, якія выкарыстоўваліся для канчатковай дастаўкі. У дзесяцімесячнай бітве пры Вердэнам французы і немцы выпусцілі ў агульнай складанасці каля 10 мільёнаў снарадаў агульнай вагой 1,4 мільёна тон сталі^[4].

Саюзнікі

Нямецкая контрблакада з дапамогай падводных лодак была падаўленая сістэмай канвояў і масавым амерыканскім суднабудаваннем. Вялікабрытанія аплочвала ваенныя выдаткі большасці сваіх саюзнікаў, пакуль у яе не скончыліся грошы, а затым ЗША ўзялі на сябе фінансаванне як гэтых саюзнікаў, так і Вялікабрытаніі^[5].

Вялікабрытанія

Эканоміка (з пункту гледжання ВУП) вырасла прыкладна на 7 % з 1914 па 1918 год, нягледзячы на адсутнасць вялікай колькасці мужчын у эканоміцы; для параўнання, эканоміка Германіі скарацілася на 27 %. Вайна прывяла да скарачэння спажывання ў грамадзянскім сектары з вялікім пераразмеркаваннем на карысць боепрыпасаў. Доля дзяржавы ў ВУП узляцела з 8 % у 1913 годзе да 38 % у 1918 годзе (у 1943 годзе яна склала 50 %)^[6].

Нягледзячы на засцярогі ў 1916 годзе, што вытворчасць боепрыпасаў будзе адставаць, іх выпуску было больш чым дастаткова. Гадавая вытворчасць артылерыйскіх гармат вырасла з 91 гарматы ў 1914 годзе да 8039 у 1918 годзе. Колькасць баявых самалётаў вырасла з 200 у 1914 годзе да 3200 штук у 1918 годзе, а вытворчасць кулямётаў павялічылася з 300 да 121 000 адзінак^[7].

У 1915 годзе англа-французская фінансавая камісія пагадзілася прыняць ад прыватных амерыканскіх банках крэдытаў на агульную суму 500 мільёнаў долараў. Да 1916 года Вялікабрытанія фінансавала вялікую частку ваенных расходаў імперыі, Італію і дзве трэція ваенных выдаткаў Францыі і Расіі, а таксама меньшых краін. Залатыя рэзервы, зарубежныя інвестыцыі і прыватны крэдыт спустошыліся, што вымусіла Вялікабрытанію ўзяць 4 мільярды долараў у Казначэйстве ЗША ў 1917—18^[8]. Пастаўкі амерыканскай сыравіны і прадуктаў харчавання дазволіла Брытаніі пракарміць сябе і сваю армію, захаваўшы пры гэтым сваю вытворчасць. Фінансаванне ў цэлым было паспяховым^[9], так як цвёрдая фінансавая пазіцыя Сіці мінімізавала шкоднае ўздзеянне інфляцыі, у сваю чаргу якая цяжка адбілася на становішча Германіі^[10]. Агульнае спажыванне спажывецкіх тавараў знізілася на 18 % з 1914 па 1919 год^[11].

Прафсаюзы заахвочваліся, таму іх колькасць павялічылася з 4,1 мільёна ў 1914 годзе да 6,5 мільёнаў у 1918 годзе, дасягнуўшы максімума ў 8,3 мільёна ў 1920 годзе, а затым зноў знізіўшыся да 5,4 мільёна ў 1923 годзе^[12]. Жанчыны пачалі працаваць, вялікая доля з іх на ваенных заводах, яны асвойвалі ў тылу іншыя працоўныя абавязкі, якія былі пакінуты мужчынамі^[13].

Францыя

Нямецкае ўварванне захапіла 40 % цяжкай прамысловасці Францыі ў 1914 годзе, асабліва ў галінах вытворчасці сталі і вугалю. ВУП Францыі ў 1918 годзе быў на 24 % менш, чым ў 1913 годзе; пасля таго, як траціна сышла на вайну, узровень жыцця грамадзянскага насельніцтва зваліўся ўдвая. Але тысячы маленькіх фабрык адкрыліся па ўсёй Францыі, наймаючы жанчын, моладзь, старых, ветэранаў-інвалідаў і салдат у тыле. Былі прыцягнутыя алжырскія і в’етнамскія працоўныя. Заводы выраблялі 200 000 75-мм снарадаў у дзень. ЗША далі шмат прадуктаў харчавання, сталі, вугалю і станкоў, а таксама выдалі пазык на суму 3,6 мільярда долараў для фінансавання гэтых закупак; брытанцы пазычылі яшчэ 3 мільярды долараў^[14].

Значнае палягчэнне прыйшло з прытокам амерыканскай ежы, грошай і сыравіны ў 1917 годзе. Пасля 1917 года эканоміка падтрымлівалася за кошт амерыканскіх дзяржаўных пазык, якія выкарыстоўваліся для куплі прадуктаў харчавання і прамысловых тавараў. Прыбыццё больш за мільён амерыканскіх салдат у 1918 годзе пацягнула за сабой вялікія выдаткі на прадукты харчавання і будаўнічыя матэрыялы.

Разнастайныя рэгіёны Францыі пацярпелі па-рознаму. У той час як у 1913 годзе на акупаванай тэрыторыі знаходзілася толькі 14 % прамысловых рабочых Францыі, тут выраблялася 58 % сталі і здабывалася 40 % вугалю^[15]. Ваенныя кантракты забяспечылі росквіт некаторым фірмам, але ў цэлым не кампэнсавалі страты знешніх рынкаў. Адбылася незваротная страта насельніцтва з-за смерцяў у баях і эміграцыі^[16].

Расійская імперыя

Расійская эканоміка была занадта адсталай, каб вытрымаць буйную вайну, і ўмовы хутка пагаршаліся, нягледзячы на фінансавую дапамогу з боку Вялікабрытаніі. Да канца 1915 года востра адчуваўся недахоп артылерыйскіх снарадаў. Вельмі вялікая, але дрэнна аснашчаная руская армія змагалася ўпарта і адчайна, нягледзячы на дрэнную арганізацыю і недахоп боепрыпасаў. Страты былі велізарнымі. Да 1915 года шмат салдат былі адпраўленыя на фронт бяззбройнымі, ім загадалі падабраць з поля бою ўсю магчымую зброю^[17].

Пачатак Першай сусветнай вайны выявіў слабыя адміністрацыйныя навыкі царскага ўрада Мікалая II. Уступленне Расіі ў вайну суправаджалася дэманстрацыяй нацыянальнага адзінства, а галоўным баявым воклічам была абарона славянскіх сербаў. Летам 1914 года Дума і земства выказалі поўную падтрымку ваенным намаганням ўрада. Першапачатковы заклік быў добра арганізаваным і мірным, а ранняя фаза нарошчвання ваеннай моцы Расіі паказала, што імперыя выняла ўрокі з руска-японскай вайны. Але ваенныя няўдачы і некампетэнтнасць урада неўзабаве адвярнулі большую частку насельніцтва. Варожы кантроль над Балтыйскім і Чорным марамі адрэзаў Расійскую імперыю ад большасці яе замежных паставак і рынкаў.

Расія не падрыхтавалася да вялікай вайны і вельмі марудна рэагавала на нарастанне праблем у 1914—1916 гадах. Інфляцыя стала сур’ёзнай праблемай. З-за неадэкватнага матэрыяльнага забеспячэння ваенных аперацый былі сфармаваныя ваеннапрамысловыя камітэты, якія забяспечвалі дастаўку неабходных харчоў на фронт. Аднак армейскія ўлады пасварыліся з грамадзянскім кіраўніцтвам, захапілі адміністрацыйны кантроль над прыфрантавымі ўчасткамі і адмовіліся супрацоўнічаць з камітэтамі. Цэнтральны ўрад не давяраў самастойным дзеянням, якія ладзілі земства і гарады, па падтрымцы вайны. Дума пасварылася з ваеннай бюракратыяй ўрада, і цэнтрысцкія і левацэнтрысцкія дэпутаты ў канчатковым выніку сфармавалі Прагрэсіўны блок, каб стварыць сапраўды канстытуцыйны ўрад. У той час, як цэнтральнаму ўраду перашкаджалі судовыя інтрыгі, напружанне вайны пачало выклікаць народныя хваляванні. Недахоп харчавання ўсё больш адбіваўся на гарадах з-за ваенных закупак, прапускной здольнасці перавозак, фінансавай неразбярыхі і неэфектыўнага кіравання^[18]. Да 1915 года высокія цэны на прадукты харчавання і недахоп паліва выклікалі забастоўкі ў некаторых гарадах. Харчовыя бунты станавіліся ўсё больш звычайнай з’явай і рабіліся ўсё больш жорсткімі, яны рыхтавалі раз’юшанае насельніцтва да рэзкіх палітычных нападкаў на царскі рэжым^[19]. Рабочыя, якія заваявалі права быць прадстаўленымі ў секцыях Ваеннапрамысловага камітэта, выкарыстоўвалі гэтыя секцыі для мабілізацыі палітычнай апазіцыі. Вёска таксама станавілася больш упартай. Салдаты станавіліся ўсё больш непакорлівымі, асабліва навабранцы-сяляне, якія сутыкнуліся з перспектывай выкарыстання іх у якасці гарматнага мяса пры няўмелым вядзенні вайны^[20].

Дрэнная сітуацыя працягвала пагаршацца. Мацнеючы канфлікт паміж царом і Думай разбурыў падтрымку старога рэжыму насельніцтвам і элітамі. На пачатку 1917 года зношаны чыгуначны транспарт выклікаў востры недахоп харчавання і паліва, што прывяло да эскалацыі беспарадкаў і забастовак. Улады выклікалі войскі для падаўлення беспарадкаў у Петраградзе. У 1905 годзе войскі адкрывалі агонь па дэманстрантах і выратавалі манархію, але ў 1917 годзе войскі перадалі зброю раз’юшанаму натоўпу. Грамадская падтрымка царскага рэжыму проста выпарылася ў 1917 годзе, паклаўшы канец трохвяковаму праўленню Раманавых^[21].

Бельгія

Разбураныя дамы ў Дзінане, 1915 г. Бельгіі быў нанесены значны матэрыяльны ўрон, што стала сур’ёзнай перашкодай на шляху яе эканамічнага аднаўлення пасля вайны.

Немцы ўварваліся ў Бельгію на самым пачатку вайны, і Бельгія заставалася акупіраванай на працягу ўсёй вайны. Больш за 1,4 мільёна бежанцаў збеглі ў Францыю або ў нейтральныя Нідэрланды^[22]. Больш за палову нямецкіх палкоў ў Бельгіі былі ўцягнутыя ў буйныя інцыдэнты^[23]. Пасля зверстваў, учыненых нямецкай арміяй у некалькі першых тыдняў вайны, кіраванне на сябе ўзялі нямецкія дзяржаўныя служачыя і ў цэлым дзейнічалі правільна, хоць і строга і сурова. Бельгія была моцна індустрыялізаваная; у той час, як фермы працавалі і заставаліся адкрытымі невялікія крамы, некаторыя буйныя прадпрыемствы зачыняліся або рэзка скарачалі выпуск прадукцыі. Былі зачынены ўніверсітэты; многія выдаўцы закрылі свае газеты. Па словах Космана, большасць бельгійцаў «ператварылі чатыры гады вайны ў доўгі і надзвычай сумны адпачынак»^[24]. У 1916 годзе Германія выслала 120 000 чалавек для працы ў Германіі; гэта выклікала пратэсты нейтральных краін, і яны былі вернутыя. Затым Германія пазбавіла некалькі заводаў карыснага абсталявання, а астатняе выкарыстала як металалом для сваіх сталеліцейных заводаў^[25].

На пачатку вайны Нацыянальны банк збіраў і пераплаўляў срэбныя манеты ў 5 франкаў, каб папоўніць свае рэзервы срэбра^[26]. Іх можна было абмяняць на папяровыя банкноты, а пазней і на цынкавыя манеты, хоць было назапашана шмат дэманетызіраваных срэбных манет^[26]. Пасля нямецкага ўварвання рэзервы Нацыянальнага банка былі пераведзены ў Антверпен і, нарэшце, у Англію, дзе яны былі дэпанаваныя у Банку Англіі^[26]. На працягу ўсёй нямецкай акупацыі ў звароце адчуваўся недахоп афіцыйных манет і банкнот, і таму каля 600 камун, мясцовых органаў улады і кампаній выпусцілі свае ўласныя неафіцыйныя «грошы на патрэбы», каб забяспечыць бесперапыннае функцыянаванне мясцовай эканомікі^[27]. Бельгійскі франк быў зафіксаваны па абменным курсе 1 франк да 1,25 нямецкай маркі, якая таксама была прадстаўлена ў якасці законнага плацёжнага сродку^[26].

Нейтральныя краіны на чале з ЗША стварылі Камісію па аказанню дапамогі ў Бельгіі, якую ўзначаліў амерыканскі інжынер Герберт Гувер. Ён пастаўляў у вялікіх колькасцях харчаванне і медыкаменты, якія ён спрабаваў зарэзерваваць для грамадзянскага насельніцтва і не дапусціць да немцаў^[28]. Многія прадпрыемствы супрацоўнічалі з немцамі. Урад ініцыяваў судовы разгляд, каб пакараць калабарацыяністаў^[29].

Італія

Італія далучылася да саюзнікаў ў 1915 годзе, але была дрэнна падрыхтавана да вайны. Пазыкі з Вялікабрытаніі пакрылі амаль усе яе ваенныя выдаткі. Італьянская армія колькасцю 875 000 чалавек была дрэнна укамплектаваная, ёй не хапала цяжкай артылерыі і кулямётаў. Прамысловая база была занадта малая, каб забяспечыць дастатковую колькасць сучаснага абсталявання, а старамодная сялянская база не вырабляла значных лішкаў харчавання^[30].

Да вайны ўрад ігнараваў пытанні рэгулявання працы, але цяпер яму прыйшлося ўмяшацца, каб мабілізаваць ваенную вытворчасць. Паколькі асноўная партыя працоўнага класа — Сацыялістычная партыя не жадала падтрымліваць ваенныя дзеянні, страйкі былі частымі, а супрацоўніцтва было мінімальным, асабліва ў сацыялістычных цэнтрах П’емонта і Ламбардыі. Урад быў вымушаны ўвсці высокія стаўкі заработнай платы, а таксама калектыўныя перамовы і схемы страхавання^[31]. Многія буйныя фірмы рэзка павялічыліся. Персанал кампаніі па вытворчасці боепрыпасаў Ansaldo вырас з 6 000 да 110 000 чалавек, у той час, як яна зрабіла 10 900 артылерыйскіх гармат, 3 800 баявых самалётаў, 95 баявых караблёў і 10 мільёнаў артылерыйскіх снарадаў. У Fiat штат супрацоўнікаў вырас з 4 000 да 40 000 чалавек. Інфляцыя падвоіла кошт жыцця. Заработная плата ў прамысловасці працягвала расці, але не заробкі сельскагаспадарчых рабочых. Незадаволенасць у сельскай мясцовасці былв высокай, так як вельмі шмат мужчын было ўзята ў армію, працоўныя месцы ў прамысловасці былі недаступныя, заработная плата расла павольна, а інфляцыя была такой жа вялікай^[32].

ЗША

Эканамічная неразбярыха ў 1917 годзе

Што датычыцца вытворчасці боепрыпасаў, то 15 месяцаў пасля красавіка 1917 года былі адзначаны чарадой дзіўных памылак, бязмэтавага энтузіязму і неразбярыхі. Амерыканцы былі даволі гатовыя, але яны не ведалі сваёй належнай ролі. Вільсан не мог зразумець, што трэба рабіць і калі, ці нават вырашыць, хто будзе за гэта адказны. Тыповым для гэтай блытаніны быў недахоп вугалю, які зўнік у снежні 1917 года. Паколькі вугаль быў самай важнай крыніцай энергіі і цяпла, услед рушыў сур’ёзны крызіс. На самай справе вугаль здабывалі ў вялікай колькасці, але 44 000 гружаных грузавых і вугальных вагонаў апынуліся ў жудасных корках на чыгуначных станцыях Усходняга ўзбярэжжа. Дзвесце караблёў чакалі ў гавані Нью-Ёрка груза, затрыманага з-за бязладзіцы. Рашэнне, якое ўключала нацыяналізацыю вугальных шахтаў і чыгунак на час вайны, прыпынак заводаў адзін дзень у тыдзень для эканоміі паліва і ўвядзенне строгай сістэмы прыярытэтаў. Толькі ў сакавіку 1918 года Вільсан нарэшце ўзяў крызіс пад кантроль^[33].

Жанчыны

Вайна прывяла да таго, што многія жанчыны атрымалі доступ і былі ўзятыя на працу, якая традыцыйна была замацавана за мужчынамі. Многія працавалі на зборачных лініях заводаў па вытворчасці грузавікоў і боепрыпасаў. Маральны дух жанчын заставаўся высокім, шмат з іх далучыліся да Чырвонага Крыжа ў якасці добраахвотнікаў, каб дапамагчы салдатам і іх сем’ям. За рэдкім выключэннем жанчыны не пратэставалі супраць прызыву^[34]. Упершыню афраамерыканкі былі прынятыя на працу ў універмагі ліфцёрамі і афіцыянткамі ў кафетэрыях.

Прафсаюзы

Сэмюэл Гомперс, кіраўнік АФП, і амаль усе прафсаюзы былі рашучымі прыхільнікамі вайны. Яны звялі да мінімуму забастоўкі, паколькі вырасла заработная плата і была дасягнута поўная занятасць. Прафсаюзы АФП настойліва заахвочвалі сваіх маладых людзей паступаць у армію і апантана выступалі супраць намаганняў антываеннага прафсаюза пад назвай «Прамысловыя Рабочыя Свету» (ПРС), а таксама левых сацыялістаў па скарачэнні набору і запаволенню ваеннай вытворчасці. Прэзідэнт Вільсан прызначыў Гомперса членам магутнага Савета нацыянальнай абароны, дзе ён заснаваў Ваенны камітэт працы. У 1917 годзе колькасць членаў АФП рэзка ўзрасла да 2,4 мільёна. У 1919 годзе Саюз паспрабаваў замацаваць свае поспехі і абвясціў серыю буйных забастовак у мясной, сталеліцейнай і іншых галінах прамысловасці. Забастоўкі, якія ўсё праваліліся, вымусілі прафсаюзы вярнуцца на свае пазіцыі прыкладна 1910 года^[35].

Цэнтральныя дзяржавы

Германская імперыя

У той час як Германія хутка мабілізавала сваю армію, яна мусіла імправізаваць мабілізацыю грамадзянскай эканомікі на ваенныя рэйкі. Эканоміка Германіі сур’ёзна пацярпела з-за брытанскай блакады, якая перакрыла пастаўкі прадуктаў харчавання, абсталявання і сыравіны.

Вальтэр Ратэнау адыграў ключавую ролю ў тым, каб пераканаць ваеннае міністэрства стварыць Дэпартамент Ваеннай Сыравіны (ням.: Kriegsrohstoffabteilung — KRA); ён кіраваў ім са жніўня 1914 па сакавік 1915 года і ўсталяваў асноўныя прынцыпы і працэдуры. Яго старэйшыя супрацоўнікі былі ўзятыя ў доўг у прамысловасці. KRA засяродзіўся на сыравіне, якой пагражала брытанская блакада, а таксама на пастаўках з акупаванай Бельгіі і Францыі. Ён усталёўваў цэны і рэгуляваў размеркаванне ў жыццёва важнай ваеннай прамысловасці. Пачалося асваенне эрзац-сыравіны. KRA пакутавала ад шматлікіх недахопаў, выкліканых складанасцю і эгаізмам, з якімі KRA сутыкнулася ў гандлі, прамысловасці і ўрадзе^[36]^[37]. Было створана каля двух дзясяткаў дадатковых агенцтваў, якія займаліся канкрэтнымі прадуктамі; агенцтва маглі канфіскоўваць матэрыялы і перанакіроўваць іх на ваенныя заводы. Былі створаны картэлі, а невялікія фірмы для большай эфектыўнасці і спрашчэння цэнтралізаванага кантролю былі аб’яднаны ў больш буйныя^[38].

Нягледзячы на тое, што існуе меркаванне, што падчас Першай сусветнай вайны няроўнасць сярод нямецкага насельніцтва толькі павялічылася, шэраг даследаванняў паказаў адваротнае. Даказана, што даходы большасці прадпрыемстваў знізіліся прапарцыйна падзенню рэальнай заработнай платы. Больш за тое, прыбыткі міжнародных карпарацый (напрыклад, у Вялікабрытаніі) таго часу ў цэлым былі вышэй, чым у Германіі. Адзіныя кампаніі, якія прадэманстравалі рост прыбытку, былі звязаны з хімічнай, металургічнай і машынабудаўнічымі галінамі. Іх звычайна называлі «ваеннымі спекулянтамі»^[39].

Ваенныя сталі адыгрываць усё больш дамінуючую ролю ў вызначэнні эканамічных прыярытэтаў і ў прамым кантролі над жыццёва важнымі галінамі прамысловасці. Звычайна гэта было неэфектыўна, але вельмі добра спрацавала з самалётамі. Армія ўсталёўвала цэны і заработную плату, выдавала вызваленне ад прызыву, гарантавала выдзяленне крэдытаў і сыравіны, абмежаваныя патэнтавыя правы і кантралявала адносіны паміж кіраўніцтвам і працоўнымі. Галіна вельмі хутка пашырылася за кошт высакаякаснай прадукцыі і мноства інавацый, а заработная плата была нашмат вышэй за норму для кваліфікаваных рабочых^[40].

Агульныя выдаткі нацыянальнага ўрада падчас вайны дасягнулі 170 мільярдаў марак, з якіх падаткі пакрывалі толькі 8%, а астатняе было запазычанае ў нямецкіх банкаў і прыватных асоб. Падчас вайны для насельніцтва было арганізавана восем нацыянальных ваенных пазык, якія сабралі 100 мільёнаў марак. Заняць грошы звонку апынулася практычна немагчыма. Дзяржаўны доўг вырас з 5 мільярдаў марак у 1914 годpt да 156 мільярдаў у 1918 годзе. Гэтыя аблігацыі абясцэніліся ў 1923 годзе з-за гіперінфляцыі^[41]^[42].

Па меры таго, як вайна працягвалася, умовы ў тыле хутка пагаршаліся, і да 1915 года ва ўсіх гарадскіх раёнах паведамлялася аб сур’ёзным недахопе харчавання. Прычыны ўключалі перавод многіх фермераў і работнікаў харчовай прамысловасці ў армію, перагружанасць чыгуначнай сістэмы, недахоп вугалю і брытанская блакада, якая перакрыла імпарт з-за мяжы. Зіма 1916—1917 гадоў была вядомая як «зіма рэпы», таму што гэтая гародніна, якую звычайна скормліваюць скаціне, выкарыстоўвалася людзьмі замест бульбы і мяса, якіх станавілася ўсё менш. Былі адкрыты тысячы бясплатных сталовых, каб накарміць галодных людзей, якія бурчэлі, што фермеры пакідаюць ежу для сябе. Нават арміі давялося зрэзаць пайкі салдатам. Маральны дух мірных жыхароў і салдат працягваў падаць^[43]^[44].

Асманская імперыя

Турэцкія нацыяналісты ўзялі пад кантроль Асманскую імперыю яшчэ да пачатку вайны. Яны выгналі грэкаў і армян, якія складалі аснову бізнес-супольнасці, замяніўшы іх этнічнымі туркамі, якім былі прадстаўленыя выгадныя кантракты, але якім не хапала міжнародных сувязяў, крыніц крэдыту і прадпрымальніцкіх навыкаў, неабходных для вядзення бізнесу^[45] . Асманская эканоміка была заснавана на натуральнай сельскай гаспадарцы; там было вельмі мала прамысловасці. Турэцкая пшаніца карысталася вялікім попытам, але транспарціроўка была прымітыўная, і ў Германію даходзіла невялікая яе частка. Вайна спыніла імпарт, акрамя як з Германіі. Цэны выраслі ў чатыры разы. Немцы выдавалі пазыкі і забяспечвалі армію тэхнікай, асабліва трафейнай бельгійскай і рускай тэхнікай. Астатнія пастаўкі былі ў дэфіцыце; салдаты часта былі ў лахманах. Медыцынскае абслугоўванне было вельмі дрэннае, а ўзровень захворвання і смяротнасці быў высокім. Большасць асманскіх салдат, калі ў іх была магчымасць, дэзертыравалі, таму колькасць армія абрушылася з пікавай колькасці 800 000 ў 1916 годзе да ўсяго 100 000 ў 1918 годзе^[46].

Аўстра-Венгрыя

Аўстра-венгерскі манархічны асабісты саюз дзвюх краін быў вынікам кампрамісу 1867 года. Каралеўства Венгрыя страціла свой ранейшы статус пасля венгерскай рэвалюцыі 1848 года. Аднак пасля рэформаў 1867 года аўстрыйская і венгерская дзяржавы сталі раўнапраўнымі ў рамках Імперыі. Аўстра-Венгрыя была геаграфічна другой па велічыні краінай у Еўропе пасля Расійскай імперыі з плошчай 621 538 км²^[47] і трэцяй па колькасці насельніцтва (пасля Расіі і Германскай імперыі). У параўнанні з Германіяй і Вялікабрытаніяй, аўстра-венгерская эканоміка значна адставала, паколькі ўстойлівая мадэрнізацыя пачалася ў Аўстра-Венгрыі нашмат пазней. Імперыя стварыла чацвёртае па велічыні машынабудаванне ў свеце пасля ЗША, Германіі і Вялікабрытаніі^[48]. Аўстра-Венгрыя таксама была трэцім па велічыні вытворцам і экспарцёрам бытавых электрапрыбораў, прамысловых электрапрыбораў і абсталявання для электрастанцый у свеце пасля Злучаных Штатаў і Германскай імперыі^[49]^[50].

Аўстрыйская імперыя і Венгерскае каралеўства заўсёды мелі асобныя парламенты: Імператарскі савет (Аўстрыя) і Венгерскі сейм. За выключэннем прагматычнай санкцыі 1713 года, у Аўстрыйскай імперыі і Венгерскім каралеўстве агульных законаў ніколі не існавала.

Агульнага грамадзянства не было: кожны быў грамадзянінам Аўстрыі ці Венгрыі, але ніколі і тым і іншым^[51]^[52]. Аўстрыя і Венгрыя былі фіскальна суверэннымі і незалежнымі ўтварэннямі. Каралеўства Венгрыя магло захаваць свой асобны і незалежны бюджэт^[53].

Аднак да канца XIX стагоддзя эканамічныя адрозненні паступова пачалі выраўноўвацца, паколькі эканамічны рост ва ўсходніх частках імперыі пастаянна перавышаў эканамічны рост у заходніх. Моцная сельская гаспадарка і харчовая прамысловасць у Венгерскім каралеўстве з цэнтрам у Будапешце сталі пераважнымі ў імперыі і складалі значную частку экспарту ў астатнюю часткі Еўропы. Між тым заходнія раёны, засяроджаныя ў асноўным вакол Прагі і Вены, атрымалі поспех у розных галінах апрацоўчай прамысловасці. Гэты галіновы падзел паміж Усходам і Захадам, акрамя існуючага эканамічнага і валютнага саюза, да пачатку 20 стагоддзя прывёў да яшчэ больш хуткага эканамічнага роста ва ўсёй Аўстра-Венгрыі. Аўстрыя магла захаваць сваё панаванне ў імперыі ў сектарах першай прамысловай рэвалюцыі, але Венгрыя мела лепшыя пазіцыі ў галінах другой прамысловай рэвалюцыі, у гэтых сучасных прамысловых сектарах аўстрыйская канкурэнцыя не магла стаць пераважнай^[54].

Цяжкая прамысловасць у імперыі ў асноўным была сканцэнтравана на машынабудаванні, асабліва для электраэнергетыкі, лакаматыўнай прамысловасці і аўтамабільнай прамысловасці, а ў лёгкай прамысловасці самай дамінуючай была прамысловасць дакладнай механікі.

У час вайны нацыянальныя ўрады Вены і Будапешта стварылі высакоцэнтралізаваную ваенную эканоміку, што прывяло да бюракратычнай дыктатуры. Яна набірала кваліфікаваных рабочых і інжынераў, не ўсведамляючы шкоды, нанесенай эканоміцы^[55]^[56].

Чэшскі рэгіён меў больш развітую эканоміку, але не хацеў падтрымліваць ваенныя намаганні. Чэхі адхілілі любы мытны саюз з Германіяй, таму што гэта пагражала іх мове і культуры. Чэшскія банкіры намецілі раннюю незалежнасць; яны набылі шмат маёмасці і каштоўных папер на чэшскіх землях, тым самым забяспечыўшы сабе трывалае становішча ў краіне, якая ў 1918 годзе стала Чэхаславакіяй.

Балгарыя

Балгарыя, бедная сялянская краіна з насельніцтвам 4,5 мільёна чалавек, спачатку заставалася нейтральнай. У 1915 годзе яна ўвайшла ў склад Цэнтральных дзяржаў^[57]. Яна мабілізавала параўнальна вельмі вялікую армію ў 800 000 чалавек, выкарыстоўваючы абсталяванне, пастаўленае Германіяй. Балгарыя была дрэнна падрыхтавана да доўгай вайны; адсутнасць такой колькасці салдат рэзка знізіла вытворчасць сельскагаспадарчай прадукцыі. Большая частка лепшых прадуктаў харчавання вывозілася кантрабандай, каб пракарміць прыбытковыя чорныя рынкі ў іншых месцах. Да 1918 года салдатам не хапала не толькі асноўнага рыштунку, напрыклад абутку, але і кармілі іх у асноўным кукурузным хлебам з невялікай колькасцю мяса. Мірны дагавор 1919 года пазбавіў Балгарыю сваіх заваёў, скараціў яе армію да 20 000 чалавек, і запатрабаваў кампенсацыі ў памеры 100 мільёнаў фунтаў стэрлінгаў^[58].

Пасля вайны

Становішча на кантыненце былі кепскімі для ўсіх ваюючых бакоў. Брытанія панесла самыя лёгкія страты ў сваёй грамадзянскай эканоміцы, не лічачы страты людзей. Галоўная шкода была нанесены гандлёваму флоту і яго фінансавым актывам. Злучаныя Штаты і Канада квітнелі падчас вайны. Тэарэтычна меркавалася, што рэпарацыі, якія былі накладзеныя на Германію па Версальскаму дагавору, пакрыюць шкоду, нанесеную грамадзянскай эканоміцы, але на гэта пайшла невялікая частка рэпарацыйных грошай. Большая частка рэпарацыйных выплат Германіі фінансавалася за кошт пазык амерыканскіх банкаў, і атрымальнікі выкарыстоўвалі іх для пагашэння пазык, атрыманых ад Казначэйства ЗША. Паміж 1919 і 1932 гадамі Германія выплаціла 19 мільярдаў залатых марак у якасці рэпарацый і атрымала 27 мільярдаў залатых марак у выглядзе пазык ад нью-ёркскіх банкіраў і іншых асоб. Гэтыя пазыкі ў канчатковым выніку былі вернутыя Германіяй пасля Другой сусветнай вайны^[59]^[60].

Зноскі

↑ Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) анлайн С. 2
↑ H.E. Fisk, The Inter-Allied Debts (1924) С. 13 & 325 reprinted in Horst Menderhausen, The Economics of War (1943 edition), дадатковая табліца II
↑ Gerd Hardach, First World War: 1914–1918 (1981)
↑ John Horn, ed. Companion to World War I (2012) С. 58, 218
↑ David Stevenson, With Our Backs to the Wall: Victory and Defeat in 1918 (2011) С. 350 — 438
↑ Niall Ferguson, The Pity of War (1998) С. 249
↑ Paul Kennedy, The Rise and Fall of the Great Powers (1987) С. 267
↑ Steven Lobell, "The Political Economy of War Mobilization: From Britain's Limited Liability to a Continental Commitment," International Politics (2006) 43#3 С. 283—304
↑ M. J. Daunton, "How to Pay for the War: State, Society and Taxation in Britain, 1917–24," English Historical Review (1996) 111# 443 С. 882—919 у JSTOR
↑ T. Balderston, "War finance and inflation in Britain and Germany, 1914–1918," Economic History Review (1989) 42#2 С. 222—244. у JSTOR
↑ B.R. Mitchell, Abstract of British Historical Statistics (1962) С. 371
↑ Mitchell, Abstract of British Historical Statistics (1962) С. 68
↑ Gail Braybon, Women Workers in the First World War: The British Experience (1990)
↑ * Philippe Bernard, and Henri Dubief. The Decline of the Third Republic, 1914–1938, (1985) С. 21—101
↑ Gerd Hardach, The First World War: 1914—1918 (1977) С. 87—88
↑ Francis Koerner, "L'economie du Massif central durant la premiere guerre mondiale," Revue Historique (1987) 277#1 С. 67—81 у JSTOR
↑ Peter Gatrell, "Poor Russia, Poor Show: Mobilising a Backward Economy for War, 1913–1917" in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds., The Economics of World War I С. (2005) 235—275.
↑ Mikhail D. Karpachev, "The Provisioning Crisis during the First World War," Russian Studies in History 55#3-4 (2016): 209-233.
↑ Barbara Alpern Engel, "Not by bread alone: subsistence riots in Russia during World War I." Journal of Modern History 69.4 (1997): 696—721.
↑ Peter Gatrell, Russia's First World War: A Social and Economic History (2005) excerpt
↑ W. Bruce Lincoln, Passage through Armageddon: The Russians in War and Revolution 1914–1918 (1986).
↑ E.H. Kossmann. The Low Countries (1978), С. 523—35
↑ John Horne and Alan Kramer, German Atrocities, 1914: A History of Denial (Yale U.P. 2001) глава 1-2, С. 76
↑ Kossmann, С. 525
↑ Kossmann, С. 533
↑ ^а ^б ^в ^г Centenary of the Great War: the National Bank in wartime (нявызн.)(недаступная спасылка). National Bank of Belgium museum. Архівавана з першакрыніцы 14 мая 2015. Праверана 23 лістапада 2013.
↑ Billets de nécessité belges de la Première Guerre mondiale (нявызн.)(недаступная спасылка). National Bank of Belgium Museum. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2020. Праверана 23 лістапада 2013.
↑ Johan den Hertog, "The Commission for Relief in Belgium and the Political Diplomatic History of the First World War," Diplomacy and Statecraft, (Dec 2010) 21#4 С. 593-613,
↑ Laurence van Ypersele and Xavier Rousseaux, "Leaving the War: Popular Violence and Judicial Repression of 'unpatriotic' behaviour in Belgium (1918–1921)," European Review of History (Spring 2005) 12#3 С. 3—22
↑ Francesco Galassi and Mark Harrison, "Italy at war, 1915–1918," in Broadberry and Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) ch. 9
↑ Luigi Tomassini, "Industrial Mobilization and the labour market in Italy during the First World War," Social History, (Jan 1991), 16#1 pp 59–87
↑ Tucker, European Powers in the First World War, p 375-76
↑ David Kennedy, Over Here С. 113-25
↑ Lettie Gavin, American Women in World War I: They Also Served (2006)
↑ Philip Taft, The A.F.L. in the time of Gompers (1957)
↑ D. G. Williamson, "Walther Rathenau and the K.R.A. August 1914–March 1915", Zeitschrift für Unternehmensgeschichte (1978) Issue 11, pp 118–136.
↑ Hew Strachan, The First World War: Volume I: To Arms (2001) pp. 1014–49 on Rathenau and KRA
↑ Gerald D. Feldman, "The Political and Social Foundations of Germany's Economic Mobilization, 1914–1916", Armed Forces & Society (1976) 3#1 С. 121—145. Анлайн.
↑ BATEN, JÖRG; SCHULZ, RAINER (13 April 2005). "Making profits in wartime: corporate profits, inequality, and GDP in Germany during the First World War". The Economic History Review. 58: 34–56. doi:10.1111/j.1468-0289.2005.00297.x. S2CID 154235020.
↑ John H. Morrow Jr., "Industrial Mobilization in World War I: The Prussian Army and the Aircraft Industry", Journal of Economic History, (1977) 37#1 С. 36—51.
↑ T. Balderston, "War finance and inflation in Britain and Germany, 1914—1918", Economic History Review (1989) 42#3 С. 222—244
↑ Fred Rogers Fairchild, German War Finance (1922)
↑ Roger Chickering, Imperial Germany and the Great War, 1914—1918 (2004) С. 141—42
↑ Ernest H. Starling, "The Food Supply of Germany During the War" (1922). Journal of the Royal Statistical Society, vol. 83 no. 2. С. 225—254.
↑ Erik J. Zürcher (2004). Turkey: A Modern History, Revised Edition. p. 126. ISBN 9781860649585.
↑ Zurcher, Turkey: A Modern History (2004) pp 122–31
↑ Holland, Arthur William (1911). "Austria-Hungary" . In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica. 3 (11th ed.). Cambridge University Press. С. 2
↑ Schulze, Max-Stephan. Engineering and Economic Growth: The Development of Austria-Hungary's Machine-Building Industry in the Late Nineteenth Century, С. 295. Peter Lang (Frankfurt am Main), 1996.
↑ The Publisher, Volume 133. 1930. p. 355. {{cite book}}: Шаблон цытавання ўжывае састарэлы параметр |authors= (даведка)
↑ Austrian information. 1965. p. 17. {{cite book}}: Шаблон цытавання ўжывае састарэлы параметр |authors= (даведка)
↑ Eric Roman (2009). Austria-Hungary and the Successor States: A Reference Guide from the Renaissance to the Present. Infobase Publishing. p. 401. ISBN 978-0-8160-7469-3. Праверана 1 January 2013.
↑ The New Encyclopædia Britannica. Encyclopaedia Britannica, inc. 2003. ISBN 978-0-85229-961-6. Праверана 1 January 2013.
↑ Briliant, Oscar (1911). "Hungary" . In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica. 13 (11th ed.). Cambridge University Press. С. 900.
↑ Iván T. Berend: "Case Studies on Modern European Economy: Entrepreneurship, Inventions, and Institutions", Routledge, 2013, page 151 [1]
↑ Tucker, The European Powers, (1999) С. 85—91
↑ Clifford F. Wargelin, "The Economic Collapse of Austro-Hungarian Dualism, 1914–1918," East European Quarterly (2000) 34#3 С. 261—88, анлайн
↑ Tucker, The European powers in the First World War (1996). С. 149—52
↑ Richard C. Hall, "Bulgaria in the First World War," Historian, (Summer 2011) 73#2 С. 300—315
↑ Ferguson, The Pity of War (1998) С. 417
↑ Zara S. Steiner, The lights that failed: European international history 1919–1933 (2005) ch 4.

Літаратура

Еўропа

Aldcroft, Derek. The European Economy 1914–2000 (Routledge, 2002)
Balderston, Theo. "Industrial Mobilization and War Economies," in John Horn, ed. Companion to World War I (2012) 217-233
Beckett, Ian F. W. The Great War: 1914–1918 (2007) pp 204–15, 242–279, 315–36
Bogart, Ernest Ludlow. War costs and their financing: a study of the financing of the war and the after-war problems of debt and taxation (1921) online
Bogart, E.L. Direct and Indirect Costs of the Great World War (2nd ed. 1920) online 1919 1st edition; comprehensive coverage of every major country; another copy online free Архівавана 10 сакавіка 2016.
Broadberry, Stephen and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) excerpts; scholarly survey of all major countries
- Broadberry, Stephen and Mark Harrison. "Economics of the World Wars"online
Clark, John Maurice, Walton Hale Hamilton, and Harold Glenn Moulton, eds. Readings in the Economics of War (U, Chicago Press, 1918) pp 126–668 online free
Cronin, James E. "Labor Insurgency and Class formation: comparative perspectives on the crisis of 1917–1920 in Europe." Social Science History (1980) 4#1 pp 125–152.
Encyclopædia Britannica (12th ed. 1922) comprises the 11th edition plus three new volumes 30-31-32 that cover events since 1911 with very thorough coverage of the war as well as every country and colony. Included also in 13th edition (1926) partly online
- full text of vol 30 ABBE to ENGLISH HISTORY online free
Ferguson, Niall. The Pity of War: Explaining World War One (1999), wide-ranging overview, esp. pp 105–42, 248–81, 395–432
Fisk, Harvey E. The Inter-Ally Debts: An Analysis of War and Post-War Public Finance, 1914-1923 (1924) online Архівавана 5 красавіка 2017.
Hardach, Gerd. First World War: 1914–1918 (1981) the standard world economic history of the war
Kennedy, Paul. The Rise and Fall of the Great Powers: Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000 (1987) pp 256–74
Mendershausen, Horst. The Economics of War (1940)
Strachan, Hew. The First World War: Volume I: To Arms (Oxford UP, 2001); "Financing the war," pp 815–993; "Industrial mobilization," pp 993–1113 excerpt and text search
Stevenson, David. With Our Backs to the Wall: Victory and Defeat in 1918 (2011), pp 350–438, covers economies of major countries in 1918
Thorp, William Long. Business Annals: United States, England, France, Germany, Austria, Russia, Sweden Netherlands, Italy, Argentina, Brazil, Canada, South Africa, Australia, India, Japan, China (1926) capsule summary of conditions in each country for each quarter-year 1790–1925
Tipton, Frank B., and Robert Aldrich. An Economic and Social History of Europe, 1890–1939 (1987). pp 135–62
Tucker, Spencer E., ed. European Powers in the First World War: An Encyclopedia (1999)

Прадумовы

Ferguson, Niall. "Public finance and national security: the domestic origins of the First World War revisited," Past & Present (1994) #142 pp 141–168. in JSTOR
Ferguson, Niall. The Pity of War (1998) ch 1-6